Ένα διπλό μότο μάς εισάγει, από τη σκοτεινή πλευρά, στην ουσία του βιβλίου της Averil Cameron που φέρει τον τίτλο Η αξία του Βυζαντίου. Το πρώτο μότο ορίζει την αρχαιότητα ως «χάος πέτρινης φωτογραφίας», το δεύτερο αναφέρεται στην ταινία Βυζάντιο του Νιλ Τζόρνταν, που χαρακτηρίζεται ως «ένα ατμοσφαιρικό θρίλερ στο οποίο πρωταγωνιστεί ένα δίδυμο βρικολάκων, μάνα και κόρη». Αντιλαμβανόμαστε, βεβαίως, ποιο είναι το «δίδυμο των βρικολάκων», ποια είναι η «μάνα» και ποια η «κόρη».
Η Cameron είναι ομότιμη καθηγήτρια Ύστερης Αρχαιότητας και Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και έχει ασχοληθεί με πάθος με τις ιστορικές εποχές που εμπίπτουν στο αντικείμενο της έρευνάς της. Όπως μας ενημερώνει στον Πρόλογό του ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, το βιβλίο είχε ως αφετηρία μια εισήγησή της στο Σεμινάριο Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Κλασικών Σπουδών, μία άλλη στο Πρίνστον για την Ύστερη Αρχαιότητα, που δημοσιεύτηκε και στην Ελλάδα, στο περιοδικό Νέα Εστία, και είναι το απόσταγμα από την «προσωπική θεώρηση των πτυχών του Βυζαντίου και των βυζαντινών σπουδών» που την απασχόλησαν τα τελευταία χρόνια.
Στα πολλά ερωτήματα που υποβάλλει απαντά η ίδια, αλλά και άλλοι ειδικοί επιστήμονες, όχι κατ’ ανάγκην φιλοβυζαντινοί. Το Βυζάντιο, λοιπόν, είναι μια αυτοκρατορία που κυβερνήθηκε από την Κωνσταντινούπολη, είναι «θύμα ή διπρόσωπος σύμμαχος των σταυροφόρων», «μεταδότης της κλασικής παιδείας και των κλασικών χειρογράφων στη Δύση», «τραγικός λαός στις τελευταίες του ώρες πριν την άλωση […] σε κατάσταση αδυσώπητης παρακμής». «Το Βυζάντιο δεν περιλαμβάνεται στην καθιερωμένη δυτική αφήγηση για τη διαμόρφωση της Ευρώπης». Δεν μπορεί να διανοηθεί κανείς μια βυζαντινή Μάγκνα Κάρτα ή έναν αυτοκράτορα που να είναι primus inter pares ή να τον βλέπουν οι άλλοι ως τέτοιον. Πάντα υπάρχει μια προκατάληψη με την οποία πρέπει να αντιπαλέψουν οι βυζαντινολόγοι· στην αγγλική γλώσσα, ο όρος «βυζαντινισμός» έχει την έννοια του συνωμοτικού και του λαβυρινθώδους, λέει ο μεταφραστής. Το Βυζάντιο δεν είναι απλώς μεσαιωνικό αλλά βαθιά ανοίκειο και η θρησκεία είναι κεντρικό ζήτημα. Ωστόσο, η έρευνα πίσω από την προκατάληψη έχει πολλά να δείξει, αν και η μελέτη έχει πολύ καθυστερήσει.
Ποια η έναρξη της Ιστορίας του Βυζαντίου; Το 330 μ.Χ. του Μεγάλου Κωνσταντίνου ή ο 6ος-7ος αιώνας που προτιμούν κάποιοι βυζαντινολόγοι, θεωρώντας την περίοδο αυτή ως ύστερη αρχαιότητα, η οποία περιλαμβάνει και την άνοδο του Ισλάμ; Ο 7ος και 8ος αιώνας είναι δύσκολοι, λόγω των αραβικών κατακτήσεων που του στέρησαν τις ανατολικές επαρχίες του. Οι επιθέσεις Σλάβων, Αβάρων, Χαζάρων, Πετσενέγκων ήταν μια απειλή που αντιμετωπίστηκε. Εσωτερικές, πολιτικές και θρησκευτικές κρίσεις ξεπεράστηκαν. Τον 10ο αιώνα, ο Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος συνέγραψε μια «λεπτομερή καθοδήγηση» προς τον γιο του για τις διπλωματικές σχέσεις με τους γειτονικούς λαούς και την αξίωση να ηγηθεί μιας οικογένειας εθνών. Το Περί βασιλείου τάξεως είναι έργο στο οποίο τονίζεται εμφατικά ο σεβασμός στην τάξη. Τον 11ο αιώνα η Βουλγαρία είχε νικηθεί και είχε γίνει βυζαντινή επαρχία, η οικονομία άκμαζε, η δυναστεία των Κομνηνών, με τον Αλέξιο Α’, συνεργάστηκε «αναγκαστικά» με την Πρώτη Σταυροφορία, η άλωση, από την Τέταρτη Σταυροφορία το 1204, παραμένει «ένα επίμαχο ζήτημα», οι σχέσεις με τη Δύση επιδεινώνονται, το 1071 οι Νορμανδοί καταλαμβάνουν τη βυζαντινή βάση στο Μπάρι της Κάτω Ιταλίας, οι Σελτζούκοι νικούν στο Ματζικέρτ και αιχμαλωτίζουν τον αυτοκράτορα. Η τραγική άλωση από τους Τούρκους γίνεται στις 29 Μαΐου 1453. Το πτώμα του αυτοκράτορα δεν βρέθηκε, κι έτσι οι μύθοι θέριεψαν για την επανεμφάνισή του, όμως οι ιστορικοί έχουν υποβιβάσει το Βυζάντιο «στη σφαίρα της αρνητικότητας».
Πάντα υπάρχει μια προκατάληψη με την οποία πρέπει να αντιπαλέψουν οι βυζαντινολόγοι· στην αγγλική γλώσσα, ο όρος «βυζαντινισμός» έχει την έννοια του συνωμοτικού και του λαβυρινθώδους, λέει ο μεταφραστής. Το Βυζάντιο δεν είναι απλώς μεσαιωνικό αλλά βαθιά ανοίκειο και η θρησκεία είναι κεντρικό ζήτημα. Ωστόσο, η έρευνα πίσω από την προκατάληψη έχει πολλά να δείξει, αν και η μελέτη έχει πολύ καθυστερήσει.
Από τους μελετητές, ο Γκίμπον «υποτίμησε» το Βυζάντιο και η όποια αναφορά σ’ αυτό θεωρήθηκε «αφήγηση ανυπόφορη» για τον «υπομονετικό αναγνώστη».
Στα 1920, όμως, ο Ρόμπερτ Μπάιρον, απόφοιτος του Ίτον, σαν άλλος Λόρδος Μπάιρον, έκανε το δικό του τουρ στο Άγιο Όρος, στον Μυστρά, στην Αθήνα, στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη. Ο Μπάιρον ενδιαφέρθηκε για το Βυζάντιο, όταν είδε, στα 18 του χρόνια, τα ψηφιδωτά της Ραβέννας, ενώ ο φίλος του Τάλμποτ Ράις, το 1930, υποστήριζε ότι η υστεροβυζαντινή τέχνη είχε οδηγήσει απευθείας στην τέχνη της Δύσης. Πολλοί άλλοι, φίλοι και απόφοιτοι της Οξφόρδης, ένιωθαν έλξη για το Βυζάντιο, όπως δείχνει και το ποίημα του Γέιτς «Ταξίδι στο Βυζάντιο». Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα συγκινεί πολλούς συγγραφείς, αρχής γενομένης από τον Προκόπιο, ο οποίος όμως ασχολήθηκε κυρίως με την περίοδο που ήταν καλλιτέχνις στο τσίρκο και όχι η αυτοκράτειρα που είπε το περίφημο «καλόν εντάφιον η βασιλεία». Παρ’ όλα αυτά, λείπει το ιστορικό Βυζάντιο. Όσο για τη σύγχρονη πολιτική των Βρυξελλών, τείνει να συρρικνώσει την Ευρώπη στη Δύση, αφού ούτε οι ανατολικές χώρες ούτε η Ρωσία θεωρούνται Ευρώπη.
Πρόβλημα θεωρείται και η φύση του Βυζαντίου που προέρχεται από τη Ρώμη, αλλά μιλάει ελληνικά. Αναφέρεται ως αυτοκρατορία, αλλά ο αυτοκράτοράς του ονομάζεται «βασιλεύς». Ανήκει στην Ανατολή αλλά έχει συμφέροντα στην Ιταλία, παρά την αποτυχία της επανένωσης. Η αριστοκρατία του ήταν της «κρατικής υπηρεσίας» και όχι της «καταγωγής», μια αριστοκρατία γαιοκτημόνων που πλαισίωσε τους Κομνηνούς και έτσι απέκτησε τίτλους. Τελικά το Βυζάντιο ήταν μια «ανώμαλη περίπτωση αυτοκρατορίας», μια ιστορία όχι της επέκτασης, αλλά της συρρίκνωσης, εφόσον νέοι λαοί εμφανίζονταν διεκδικώντας και αποσπώντας εκτάσεις του.
Από την άλλη, το Βυζάντιο είναι η πρώτη Κοινοπολιτεία, όσον αφορά τις σχέσεις της Κωνσταντινούπολης με τα άλλα κράτη, και η «συνεισφορά της ύστερης αρχαιότητας στην τεχνική αυτοκρατορία», με υπέρμαχο την ορθόδοξη εκκλησία και τον μονοθεϊσμό που υιοθετήθηκε από τον Κωνσταντίνο.
Ακόμα, η πνευματική ζωή σε Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη και Μυστρά έφτασε σε υψηλό επίπεδο. Οι λόγιοι συνέλεγαν, αντέγραφαν και μελετούσαν τα κλασικά κείμενα. Συγγραφείς, όπως Αυγουστίνος και Θωμάς Ακινάτης, μεταφράζονταν στα ελληνικά, ο Μανουήλ Χρυσολωράς μετέφρασε και δίδαξε ελληνικά κείμενα σε πολλές πόλεις της Ιταλίας, όμως η λογοτεχνία της εποχής θεωρείται πρόβλημα. Ο Ρόμιλλυ Τζένκινς διατυπώνει την άποψη πως δεν ήταν απλώς μια παραφυάδα της κλασικής αρχαιότητας, αλλά «ένα κράμα από ελληνικά, ρωμαϊκά, ανατολίτικα και εγχώρια βυζαντινά στοιχεία […] με παντελή έλλειψη αισθήματος και αισθητηρίου…». Παρ’ όλα αυτά, ο Ρόμπερτ Μπάιρον και ο Τόμας Γουίτμορ εντυπωσιάζονται από τη βυζαντινή εικαστική τέχνη. Καλλιτέχνες της Βασιλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών στη Βρετανία συνεργάζονται με τη Βρετανική Σχολή Αθηνών και καταγράφουν τα βυζαντινά κτήρια. Στην Κωνσταντινούπολη αποκαλύπτονται τα ασβεστωμένα ψηφιδωτά της Αγίας του Θεού Σοφίας, που αποκαθίστανται και καταγράφονται. Ο ναός, που είχε γίνει τζαμί, εκκοσμικεύεται. Στη Βρετανία, ναοί αποκτούν βυζαντινό ρυθμό και ψηφιδωτά. Η εικόνα, που στη Δύση θεωρείται κατώτερη του λόγου, στο Βυζάντιο έχει όχι μόνο προνομιούχο θέση αλλά αποκτά και προβάδισμα, εφόσον οι λέξεις μπορούν να πουν ψέματα, ενώ οι εικόνες όχι και, φυσικά, τονίζεται η καταγωγή τους από την κλασική αρχαιότητα.
«Το Βυζάντιο ανήκει σε όλους μας και ανήκει στην Ιστορία», γράφει η συγγραφέας, και γι’ αυτό «πρέπει να τύχει πιο “κανονικής” μεταχείρισης στο πλαίσιο μιας ευρύτερης προοπτικής».
Η ωραία μετάφραση και η σαφήνεια του λόγου κάνουν τη μελέτη του βιβλίου απόλαυση.
Η αξία του Βυζαντίου
Averil Cameron
μετάφραση: Πέτρος Γεωργίου
Εκδόσεις Πατάκη
Averil Cameron
μετάφραση: Πέτρος Γεωργίου
Εκδόσεις Πατάκη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου