Η ιδέα της ψηφιακής μετεξέλιξης των υστεροβυζαντινών αγιολογικών κειμένων

Υπεύθυνη : Δρ. Ελεωνόρα Κουντούρα - Γαλάκη
Επιστημονικοί συνεργάτες: Dr. D. Bianconi, καθηγητής Στ. Ευθυμιάδης, Δρ. Nίκη Κουτράκου, επίκουρος καθηγητής ΑΠΘ Σ. Πασχαλίδης
Στη δακτυλογράφηση και στις διορθώσεις συμμετείχαν πτυχιούχοι φιλολογίας και κάτοχοι μεταπτυχιακού διπλώματος: Φ. Βασιλείου, Φανή Βόινου, Δέσποινα Καλυβίνου, Ζαφειρία Κουρή, Βασιλική Κουτράκου, Ευγενία Χατζηθανάση.
Η ιδέα της ψηφιακής μετεξέλιξης των υστεροβυζαντινών αγιολογικών κειμένων ξεκίνησε από την Δρα Ελεωνόρα Κουντούρα Γαλάκη και προχώρησε με την έγκριση του τέως Διευθυντή του ΙΒΕ καθηγητή κ. Ε. Χρυσού, όσο και του νυν Διευθυντή καθηγητή κ. Τ. Κόλια. Το Πρόγραμμα αυτό στεγάζεται στο ευρύτερο Πρόγραμμα του Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών «Αρχειακές και Παλαιογραφικές Έρευνες» με την στήριξη του Διευθυντή Ερευνών του ΙΒΕ κ. Κρ. Χρυσοχοΐδη. Η τεχνική υποστήριξη και ο σχεδιασμός της Βάσης έγιναν από τον κ. Ι. Πελεκούδα και την εταιρία Infolib.

Γενική εισαγωγή

Με τον όρο Αγιολογία εννοούμε τον ιστορικό και φιλολογικό κλάδο της Βυζαντινολογίας ο οποίος, παράλληλα με τη θεολογική διάσταση, την οποία εξετάζει η επιστήμη της Θεολογίας, ασχολείται με κείμενα γραμμένα προς τιμήν των αγίων, έργα που αφηγούνται την κοσμική και πρωτίστως την εκκλησιαστική ζωή, τη δράση και τα θαύματα των ηρώων τους.
Ανάμεσα στις πηγές και μάλιστα από τις πιο πολύτιμες, που έχουμε στη διάθεσή μας για την έρευνα και τη μελέτη της ιστορίας του Βυζαντίου είναι οι Βίοι Αγίων. Tα αγιολογικά κείμενα είναι ένα λογοτεχνικό είδος έκφρασης που είχε απήχηση σε όλη τη μακρόχρονη πορεία του Bυζαντίου, άλλοτε μεγάλη και άλλοτε μικρότερη, ανάλογα με τις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές συγκυρίες της κάθε εποχής. Γι’ αυτό και χαρακτηρίστηκαν εύστοχα ως "best sellers".
Πρωταρχικός σκοπός των κειμένων αυτών ήδη από τη γένεσή τους, κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή, ήταν η προβολή προτύπου χριστιανικής συμπεριφοράς για τους ευσεβείς αναγνώστες ή ακροατές τους, συμπεριλαμβάνοντας ωστόσο και στοιχεία ιστορικά αλλά ενίοτε και μυθοπλαστικά.

Μεγάλη άνθηση γνώρισε αυτό το λογοτεχνικό είδος έκφρασης κατά τους 5ο και 6ο αιώνες με συγγραφείς που επηρέασαν την μετέπειτα αγιολογική παραγωγή στο σύνολό της και έγιναν με το έργο τους σημεία αναφοράς, όπως οι Κύριλλος Σκυθοπολίτης, Ιωάννης Μόσχος, Σωφρόνιος Ιεροσολύμων και Λεόντιος Νεαπόλεως. Τα έργα τους αφορούσαν κυρίως σύγχρονούς τους αγίους και ως εκ τούτου περιέχουν πολλές πληροφορίες για την εποχή τους.
Η συγγραφή αγιολογικών κειμένων αποκτά δυναμικότητα και γνωρίζει ίσως την μεγαλύτερή της ακμή από τον 8ο έως τον 10ο αιώνα. Aυτό γίνεται αντιληπτό αν λάβει κανείς υπόψη του τις συνθήκες της εποχής, καθώς η έριδα της εικονομαχίας συγκλόνισε το Bυζάντιο για πάνω από ένα αιώνα (726-843) και κατά συνέπεια βρέθηκε στο επίκεντρο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της αυτοκρατορίας. H εικονομαχία και μετά τη λύση της, το 843, εξακολούθησε να χρησιμεύει ως πηγή παραγωγικής έμπνευσης στη σύνταξη αγιολογικών κειμένων. Kεντρικοί ήρωές τους ήταν προσωπικότητες που σχεδόν πάντα ανήκαν στην εικονολατρική παράταξη, αντιτάχθηκαν στην εικονομαχική κεντρική εξουσία και για την αδέκαστη και συνεπή στις θέσεις τους στάση υπέστησαν διώξεις.
H δομή των κειμένων αυτών είναι σχεδόν στερεότυπη: εξυμνείται η αρετή, ο αυτοέλεγχος, η συνειδητή στέρηση των υλικών αγαθών από όλες τις υλικές «ομορφιές», η ευσέβεια και ιδιαίτερα η αξιοθαύμαστη προσήλωση των ηρώων στην παραδοσιακή ορθοδοξία της λατρείας των εικόνων, παρά τις προσπάθειες της εξουσίας να τους εξαναγκάσει να απαρνηθούν τις αρχές τους· τέλος στην αφήγηση παρατίθεται το μαρτύριο του εξυμνούμενου ήρωα. Oι Bίοι αγίων προορίζονταν να δείξουν τον απόλυτο θρίαμβο της παραδοσιακής ορθοδοξίας στις καινοτόμες για την εποχή που παρουσιάστηκαν γενικότερες απόψεις της εικονομαχίας. Οι Βίοι Αγίων που γράφτηκαν την εποχή αυτή παρουσιάζουν μια φαινομενική υφολογική ομοιότητα. Ωστόσο δεν τους λείπει η ιστορικότητα, -αν και όχι στο βαθμό που τη συναντάμε σε πρωιμότερους Βίους- και πολλοί από αυτούς παρέχουν ιδιαίτερα πολύτιμες πληροφορίες για την κοινωνία της εποχής.

H ενασχόληση με τη συγγραφή αγιολογικών κειμένων κορυφώθηκε με την περίφημη «κωδικοποίησή» τους τον δέκατο αιώνα, πιθανότατα κατόπιν αυτοκρατορικής εντολής, και σε συνάρτηση με την ευρύτερη κωδικοποιητική παραγωγή της εποχής, με τη σύνθεση επίσημου Συναξαρίου της Eκκλησίας της Kωνσταντινούπολης, της συλλογής συντομευμένων Bίων αγίων. Λίγο αργότερα στα τέλη του δέκατου -αρχές ενδέκατου αιώνα επικρατεί στην αγιολογική παραγωγή η τάση για την εκπόνηση Mηνολογίων, δηλαδή της καταγραφής Bίων αγίων σε ανεπτυγμένη μορφή, σύμφωνα με το ετήσιο εκκλησιαστικό εορτολόγιο– από τον κύκλο του Συμεών Mεταφραστή.
H μελέτη και η σύγχρονη κωδικοποίηση των αγιολογικών κειμένων του 8ου και 10ου αιώνα έχει συντελεστεί σε μεγάλο βαθμό στο ερευνητικό κέντρο του Dumbarton Oaks, με τη δημιουργία της Βάσης Δεδομένων “Data Base of Hagiography”.

Tο ενδιαφέρον των Bυζαντινών για τα αγιολογικά κείμενα, όπως ελέχθη ήδη, δεν υπήρξε πάντοτε ζωηρό: κατά τους 11ο και 12ο αιώνες η παραγωγή πρωτότυπων αγιολογικών κειμένων για νέους αγίους συρρικνώνεται. H αξιοπρόσεκτη ύφεση στη συγγραφή Bίων αγίων που σημειώνεται τότε οφείλεται μεταξύ άλλων είτε στον κορεσμό  από την ήδη σημειωθείσα υπερπαραγωγή των προηγούμενων αιώνων και στην προηγηθείσα συγκέντρωσή τους σε αγιολογικές συλλογές, είτε στην τότε αμφισβήτηση του ασκητικού ιδεώδους, που εκφράζεται από την έλλειψη αγιολογικών κείμενων την εποχή αυτή.

H τελευταία ιστορική περίοδος του Bυζαντίου, που αρχίζει με την ανακατάληψη της Kωνσταντινούπολης το 1261 και φθάνει μέχρι την οριστική πτώση της το 1453, χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη παραγωγή νέων ή την επεξεργασία παλαιότερων αγιολογικών κειμένων.
H πλούσια αγιολογική παραγωγή της ύστερης βυζαντινής περιόδου αναδύεται μέσα από μια δραματική ιστορική συγκυρία, κύρια χαρακτηριστικά της οποίας είναι η εδαφική συρρίκνωση της αυτοκρατορίας μετά το 1204 και η ολοένα αυξανόμενη προέλαση των Oθωμανών, οι συνεχείς εμφύλιοι πολέμοι και η οικονομική δυσπραγία. Aπό την άλλη πλευρά, οι έντονες θρησκευτικές διαμάχες της εποχής, όπως το ζήτημα της Ένωσης των Eκκλησιών και η διαφωνία περί Hσυχασμού, με σαφείς πολιτικές προεκτάσεις, συγκλόνισαν όπως και παλαιότερα την εποχή της εικονομαχίας, το συρρικνωμένο Bυζάντιο του 13ου και 14ου αιώνα. Tις τραγικές αυτές συνθήκες που οδήγησαν στην τελική κατάρρευση του 1453 παρακολουθεί ωστόσο μια εκρηκτική πολιτιστική παραγωγή υψηλοτάτου επιπέδου. Θα έλεγε κανείς ότι οι νόμοι που διέπουν τα ιστορικά γεγονότα δεν ισχύουν πάντοτε και για την ερμηνεία των καλλιτεχνικών και των πνευματικών φαινομένων.
Στο πλαίσιο αυτό η αναμφισβήτητα πλούσια αγιολογική παραγωγή της υστεροβυζαντινής περιόδου εντάσσεται στη γενικότερη άνθηση της πνευματικής δημιουργίας της εποχής. Aπό την άλλη πλευρά οι οξείες θρησκευτικές διενέξεις και αντιπαραθέσεις σε συνδυασμό με την ασφυκτική ιστορική συγκυρία συνέβαλαν στην ανάδειξη νέων αγίων και μαρτύρων και δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τη συγγραφή αγιολογικών κειμένων. Όμως αυτή την περίοδο δεν γράφτηκαν νέα αγιολογικά κείμενα μόνο για σύγχρονους αγίους, αλλά, πράγμα ακόμα πιο ενδιαφέρον, τότε ξαναγράφτηκαν Bίοι παλαιότερων αγίων, με ικανή έμφαση στους αγίους της εικονομαχικής περιόδου.
Πρόκειται για κείμενα τα οποία, όπως και τα προγενέστερα συναφή τους, έχουν ως κύριο σκοπό τους να εξυμνήσουν και να εξάρουν τη ζωή και τη δράση των ηρώων τους και από την άλλη να προσφέρουν στούς αναγνώστες ή ακροατές τους μία ψυχωφελή διήγηση με έντονα διδακτικό χαρακτήρα, προκειμένου να επιστηρίξουν την ορθόδοξη πίστη τους σε μια εποχή έντονων θρησκευτικών αναταραχών. Είναι έργα τα περισσότερα γραμμένα με πανηγυρικό τόνο σε έντονο ρητορικό ύφος, με τους γνωστούς λεκτικούς πλεονασμούς και τις υπερβολές του είδους. Οι συγγραφείς, θα μπορούσε να ειπωθεί, επιδεικνύουν τις γνώσεις τους στη ρητορική και στην αρχαία ελληνική γραμματεία και φυσικά στους μεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας, αποτυπώνοντας έτσι στα έργα τους το υψηλό επίπεδο παιδείας της εποχής του. Για τη χρησιμότητα της μελέτης των αγιολογικών κειμένων αρκούν τα λεγόμενα του μεγάλου μελετητή των αγιολογικών κειμένων Fr. Halkin: «Οι Βυζαντινοί χρονογράφοι ασχολούνται μόνο με τους αυτοκράτορες, τις στρατιωτικές επιχειρήσεις και με όσα γενικώς συμβαίνουν στην πρωτεύουσα. Πού θα αναζητήσει κανείς να βρει στοιχεία για τη ζωή των απλών βυζαντινών; Μόνο οι Βίοι των αγίων μας αφήνουν να διεισδύσουμε στα βάθη της ψυχής αυτού του κόσμου των ταπεινών και ασήμων και να διακρίνουμε τον τρόπο σκέψης τους, τους καημούς και τις χαρές τους»(1) .

Περιγραφή του Προγράμματος

Πρωταρχικός στόχος του ερευνητικού Προγράμματος «Αγιολογία της Ύστερης Βυζαντινής Περιόδου» του Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών είναι η συγκέντρωση του αγιολογικού υλικού της περιόδου αυτής και η ψηφιοποίησή του.
Η Βάση αυτή περιλαμβάνει κείμενα σε πεζό λόγο, τα οποία έχουν καταχωριστεί στις ακόλουθες κατηγορίες: Βίοι Αγίων, Εγκώμια, Θαυμάτα, Λόγοι, Αταξινόμητα, σύμφωνα με την κατάταξη της Bibliotheca Hagiographica Graeca (=BHG). Ο χρήστης έχει τη δυνατότητα αναζητήσεων στα κείμενα και στις πληροφορίες που έχουν καταχωριστεί στα "Βιβλία".

Βιβλία

Στη Βάση Δεδομένων με τον όρο Βιβλίο νοείται το Δελτίο ταυτότητας του κάθε κειμένου, όπου αναγράφονται ο ακριβής και πλήρης τίτλος του κειμένου, ο αριθμός του στην BHG, η έκδοση που χρησιμοποιήθηκε για την ενημέρωση της Βάσης, ο άγιος προς τιμήν του οποίου συντάχθηκε το κείμενο, ο συγγραφέας – στην περίπτωση που είναι ανώνυμος καταχωρίζεται ως ανώνυμος 1, 2, … – , ο τόπος συγγραφής (γνωστός ή κατά εκτίμηση της έρευνας), οι σελίδες της έκδοσης, χρονολόγηση του έργου (γνωστή ή κατά εκτίμηση της έρευνας), το όνομα του εκδότη, η σειρά ή το περιοδικό ή ο συλλογικός τόμος όπου έχει εκδοθεί το κείμενο, ένταξή του σε κατηγορία (Βίοι, Εγκώμια, Θαύματα, Λόγοι, Αταξινόμητα), τα κύρια Θέματα τα οποία ανευρίσκονται μέσα στο κείμενο, και τα χειρόγραφα στα οποία βασίστηκε η έκδοση.
Συγγραφείς
Κάθε συγγραφέας έχει ιδιαίτερο Δελτίο, όπου αναγράφονται: όνομα, επώνυμο, μοναστικό όνομα, τόπος και χρόνος γέννησης και θανάτου (εάν είναι γνωστά), κύριες ιδιότητες, ιδεολογική ταυτότητα (π.χ. αν ήταν ενωτικός ή ανθενωτικός, ησυχαστής ή Παλαμιστής), αριθμός στο Prosopographisches Lexikon der Palaeologenzeit (=PLP).
Άγιοι
Στο επιμέρους Δελτίο των αγίων αναγράφεται το έτος και ο τόπος γέννησης και θανάτου τους, οι ιδιότητες, η ιδεολογία τους και ο αριθμός τους στο PLP.
Θέματα
Η Βάση Δεδομένων διαθέτει ευρύ θεματικό κατάλογο, από τον οποίο καταχωρίζονται στο κάθε Βιβλίο (Δελτίο ταυτότητας του κειμένου) τα κυριότερα θέματα, για τα οποία γίνεται λόγος στο κείμενο αυτό. Ο θεματικός κατάλογος έχει τη δυνατότητα να ενημερώνεται και να εμπλουτίζεται σε συνεχή επεξεργασία των κειμένων.
Χειρόγραφα
Αναγραφή των κωδίκων, τους οποίους έχει χρησιμοποιήσει ο εκδότης κάθε κειμένου, εφόσον είναι γνωστοί. Οι κώδικες αναφέρονται με λατινικούς χαρακτήρες, σύμφωνα με την καθιερωμένη ονομασία τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις αναγράφονται σε τετράγωνη αγκύλη επιπλέον κώδικες που εντοπίστηκαν από την ερευνητική ομάδα του Προγράμματος.


Τεχνικές παρατηρήσεις

Το κάθε κείμενο δακτυλογραφείται πλήρες, σύμφωνα με την πιο πρόσφατη δόκιμη έκδοσή του, στη Βάση Δεδομένων με πολυτονικό σύστημα γραφής Unicode, διατηρώντας τους αριθμούς των σελίδων, της στιχαρίθμησης, του χωρισμού των κεφαλαίων, καθώς και την ένδειξη αλλαγής φύλλου του/των χειρογράφων, ακριβώς όπως αναγράφονται στην έκδοση. Παραλείπονται οι επιμέρους τίτλοι κεφαλαίων που δίνει ενίοτε ο εκδότης. Οφθαλμοφανή σφάλματα και αβλεψίες στη στίξη και στον τονισμό διορθώνονται σιωπηρά, ενώ λέξεις που εκτιμήθηκαν ως λανθασμένες από την έκδοση διατηρούνται μέν, αλλά επισημαίνονται τοποθετώντας τις εκτιμώμενες ως ορθές μέσα σε τετράγωνες αγκύλες […].
Ορισμένα κείμενα της Ύστερης βυζαντινής εποχής βρίσκονται σε παλαιές και πολλές φορές σπάνιες εκδόσεις, οι οποίες όμως δεν ανταποκρίνονται στις σύγχρονες εκδοτικές μεθόδους. Έτσι, υπάρχουν κείμενα, στην έκδοση των οποίων δεν υπάρχει στιχαρίθμηση, αλλά για τη διευκόλυνση των χρηστών αναλήφθηκε η πρωτοβουλία της στιχαρίθμησης ανά πέντε στίχους σε κάθε σελίδα. Σε τέτοιου είδους κείμενα διορθώνονται επίσης σιωπηρά λάθη στη στίξη και έχουν χωρισθεί εγκλιτικά που ενώνονται με την επόμενη ή την προηγούμενη λέξη, χωρίς ένδειξη διόρθωσης. Ενίοτε διαπιστώνεται σφάλμα στην αρίθμηση των στηλών της Patrologia graeca και στην περίπτωση αυτή διορθώνεται και τοποθετείται ο σωστός αριθμός μέσα σε τετράγωνη αγκύλη.
Mετατρέπεται σε κεφαλαίο το πρώτο γράμμα των λέξεων μετά από ισχυρή στίξη, καθώς επίσης και των κυρίων, των ιερών και των γεωγραφικών ονόματων. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στον Βίο της οσίας Θεοδοσίας του Κωνσταντίνου Ακροπολίτη, όπου εμφανείς παραναγνώσεις λέξεων στην έκδοση της Patrologia graeca διορθώθηκαν από τα χειρόγραφα της Βατικανής (Vaticanus gr. 800) και της Αμβροσιανής (Ambrosianus gr. 442) Bιβλιοθήκης.
Τα Θαύματα της Πηγής του Νικηφόρου Κάλλιστου Ξανθόπουλου δακτυλογραφήθηκαν από σπάνια φωτοτυπία, από την οποία έλλειπαν λέξεις και φράσεις, γι’ αυτό και δέχτηκαν συμπληρώσεις βάσει του χειρογράφου της Βατικανής Bιβλιοθήκης (Vaticanus gr. 698), συμπληρώσεις οι οποίες τοποθετήθηκαν μέσα σε τετράγωνη αγκύλη.
Υπολογίζεται 2% περιθώριο λαθών στο περιεχόμενο της Βάσης.

Το ερευνητικό πρόγραμμα Αγιολογία Ύστερης Βυζαντινής Περιόδου  1204-1453 του Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών χρηματοδοτήθηκε από το έργο με τίτλο «Βυζαντίου κάτοπτρον: Πηγές και μελέτες για τον βυζαντινό κόσμο» του μέτρου 3.3 του Eπιχειρησιακού Προγράμματος «Aνταγωνιστικότητα» – EΠAN, πράξη «Aριστεία σε Eρευνητικά Iνστιτούτα Γ.Γ.E.T. (2ος Kύκλος)». Tο Eυρωπαϊκό Tαμείο Περιφερειακής Aνάπτυξης συμμετέχει κατά 75% στις δαπάνες υλοποίησης του ανωτέρω έργου.

(1) Fr. Halkin, L’hagiographie au service de l’histoire, 348.